W polskim systemie prawnym, obok międzynarodowych form ochrony jak status uchodźcy czy ochrona uzupełniająca, istnieje również krajowy mechanizm ochronny – zgoda na pobyt ze względów humanitarnych. Jest to specyficzna forma legalizacji pobytu przyznawana cudzoziemcom w określonych sytuacjach, często gdy nie kwalifikują się oni do ochrony międzynarodowej, ale ich powrót do kraju pochodzenia jest niemożliwy lub niedopuszczalny z ważnych przyczyn. Kto dokładnie może otrzymać taką zgodę i jakie warunki trzeba spełnić?

Co to jest zgoda na pobyt ze względów humanitarnych?

Zgoda na pobyt ze względów humanitarnych to krajowa forma ochrony udzielana cudzoziemcowi przebywającemu na terytorium Polski. Jej istotą jest stwierdzenie przez polskie organy, że istnieją poważne powody, dla których cudzoziemiec nie może zostać zawrócony lub wydalony do swojego kraju pochodzenia.

• Podstawa Prawna: Głównym przepisem regulującym tę kwestię jest art. 348 Ustawy o cudzoziemcach.
• Kto Udziela Zgody? Co bardzo ważne, zgody tej nie udziela wojewoda (jak w przypadku większości zezwoleń na pobyt czasowy) ani Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców (jak w przypadku ochrony międzynarodowej). Organem właściwym jest Komendant oddziału Straży Granicznej lub Komendant placówki Straży Granicznej, który wydaje decyzję w tej sprawie, najczęściej w toku postępowania dotyczącego zobowiązania cudzoziemca do powrotu.

Kiedy cudzoziemiec może otrzymać taką zgodę? (Przesłanki z Art. 348)

Ustawa o cudzoziemcach precyzyjnie wymienia sytuacje, w których udziela się zgody na pobyt ze względów humanitarnych. Stanie się tak, jeśli zobowiązanie cudzoziemca do powrotu:

1. Mogłoby nastąpić jedynie do państwa, w którym zagrożone byłoby jego prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego, lub w którym mógłby on zostać poddany torturom albo nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu, lub być zmuszony do pracy, lub pozbawiony prawa do rzetelnego procesu sądowego albo być ukarany bez podstawy prawnej. (Są to przesłanki zbliżone do ochrony uzupełniającej, ale oceniane w kontekście krajowym przez Straż Graniczną). 
2. Naruszałoby jego prawo do życia rodzinnego lub prywatnego w rozumieniu Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (EKPC). 
3. Naruszałoby prawa dziecka określone w Konwencji o prawach dziecka, w stopniu zagrażającym jego rozwojowi psychofizycznemu.
4. Jest niemożliwe z przyczyn od niego niezależnych (choć ta przesłanka prowadzi raczej do wydania zezwolenia na pobyt czasowy przez wojewodę na innej podstawie).

Dodatkowo, odrębnym (choć często powiązanym) tytułem jest zgoda na pobyt tolerowany, udzielana m.in. gdy wydalenie jest niewykonalne lub naruszałoby prawo do życia rodzinnego/prywatnego w specyficznych kontekstach orzeczeń sądowych lub decyzji ministra sprawiedliwości. W praktyce jednak zgoda na pobyt ze względów humanitarnych jest częściej stosowana.

Kluczowe różnice: zgoda humanitarna vs. ochrona międzynarodowa

• Podstawa Prawna: Ochrona międzynarodowa (status uchodźcy, ochrona uzupełniająca) wynika z prawa międzynarodowego (Konwencja Genewska) i prawa UE. Zgoda humanitarna jest instrumentem czysto krajowym, opartym na polskiej Ustawie o cudzoziemcach.
• Organ: Ochronę międzynarodową przyznaje Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców. Zgodę humanitarną – Komendant Straży Granicznej.
• Kontekst: O ochronę międzynarodową cudzoziemiec aktywnie wnioskuje. Zgoda humanitarna jest najczęściej rozpatrywana przez Straż Graniczną z urzędu, gdy ta prowadzi postępowanie o zobowiązanie do powrotu (np. po odmowie udzielenia ochrony międzynarodowej).

Kluczowe różnice: zgoda humanitarna vs. wiza humanitarna

• Miejsce i Czas Udzielenia: Wizę humanitarną (typ D21) wydaje konsul za granicą (przed przyjazdem) lub w wyjątkowych sytuacjach Komendant Straży Granicznej na granicy (przy wjeździe). Zgodę na pobyt humanitarny wydaje Komendant Straży Granicznej cudzoziemcowi już przebywającemu w Polsce.
• Cel: Wiza humanitarna umożliwia legalny wjazd i pobyt w Polsce z ważnych przyczyn. Zgoda humanitarna zapobiega wydaleniu/powrotowi i legalizuje dalszy pobyt osoby już obecnej w kraju.

Prawa wynikające ze zgody na pobyt humanitarny

Uzyskanie zgody na pobyt ze względów humanitarnych wiąże się z istotnymi uprawnieniami:

• Legalny Pobyt: Zgoda udzielana jest bezterminowo, co oznacza stabilizację sytuacji pobytowej w Polsce.
• Karta Pobytu: Cudzoziemiec otrzymuje kartę pobytu, która potwierdza jego status. Karta ta podlega okresowej wymianie (zwykle co 2 lata), ale sama zgoda pozostaje ważna.
• Dostęp do Rynku Pracy: Osoba posiadająca zgodę na pobyt ze względów humanitarnych ma pełny dostęp do polskiego rynku pracy – może pracować bez konieczności uzyskiwania zezwolenia na pracę.
• Pomoc Społeczna: Może uprawniać do korzystania z niektórych form pomocy społecznej na zasadach określonych w odrębnych przepisach.

Jak wygląda procedura udzielenia zgody?

Co istotne, cudzoziemiec nie składa oddzielnego wniosku o udzielenie zgody na pobyt ze względów humanitarnych. Kwestia ta jest badana przez Komendanta Straży Granicznej z urzędu (ex officio) w trakcie prowadzenia postępowania w sprawie:

• Zobowiązania cudzoziemca do powrotu: Jeśli Straż Graniczna stwierdzi, że zachodzą przesłanki do wydania decyzji o zobowiązaniu do powrotu (np. cudzoziemiec przebywa nielegalnie, otrzymał ostateczną odmowę ochrony międzynarodowej), to jednocześnie musi zbadać, czy nie istnieją okoliczności z art. 348 Ustawy o cudzoziemcach, które uniemożliwiają wykonanie takiej decyzji. Jeśli takie okoliczności (np. zagrożenie w kraju pochodzenia, naruszenie praw dziecka) zostaną stwierdzone, Straż Graniczna nie wydaje decyzji o zobowiązaniu do powrotu, lecz udziela zgody na pobyt ze względów humanitarnych.
• Cofnięcia niektórych zezwoleń na pobyt lub ochrony międzynarodowej.

Scenariusz praktyczny: odmowa azylu, zgoda humanitarna

Rodzina z kraju objętego wewnętrznym konfliktem złożyła w Polsce wniosek o ochronę międzynarodową. Po przejściu całej procedury (Urząd ds. Cudzoziemców, Rada ds. Uchodźców), otrzymali ostateczną decyzję odmowną – uznano, że nie wykazali indywidualnego zagrożenia prześladowaniem (status uchodźcy) ani ryzyka poważnej krzywdy w rozumieniu ochrony uzupełniającej. Sprawa trafiła do Straży Granicznej, która wszczęła postępowanie o zobowiązanie ich do powrotu. Jednak w trakcie tego postępowania Komendant Straży Granicznej, analizując sytuację dzieci, doszedł do wniosku, że ich powrót do niestabilnego regionu pochodzenia, bez dostępu do edukacji i opieki zdrowotnej, naruszałby Konwencję o prawach dziecka. W związku z tym, zamiast wydawać decyzję o zobowiązaniu do powrotu, udzielił całej rodzinie zgody na pobyt ze względów humanitarnych na podstawie art. 348 ust. 1 pkt 3 ustawy.

Kiedy warto szukać pomocy prawnej?

Sprawy związane ze zgodą na pobyt ze względów humanitarnych są skomplikowane, ponieważ najczęściej pojawiają się w trudnym momencie – po odmowie udzielenia ochrony międzynarodowej lub w trakcie procedury powrotowej. Pomoc prawnika specjalizującego się w prawie imigracyjnym i azylowym może być kluczowa, aby:

• Ocenić, czy w Twojej sytuacji zachodzą przesłanki do uzyskania zgody humanitarnej.
• Skutecznie reprezentować Cię w postępowaniu przed Strażą Graniczną w sprawie zobowiązania do powrotu, podnosząc argumenty dotyczące art. 348.
• Pomóc w odwołaniu się od negatywnej decyzji o zobowiązaniu do powrotu, jeśli uważasz, że zgoda humanitarna powinna była zostać udzielona.
• Wyjaśnić Ci prawa i obowiązki wynikające z posiadania zgody na pobyt humanitarny.

Zgoda na pobyt ze względów humanitarnych to ważny instrument ochrony praw cudzoziemców w sytuacjach, gdy ich powrót do kraju pochodzenia jest niemożliwy lub niebezpieczny. Choć nie wnioskuje się o nią bezpośrednio, warto znać przesłanki jej udzielenia, zwłaszcza w kontekście postępowań prowadzonych przez Straż Graniczną.

(Pamiętaj, że informacje w artykule są ogólne i oparte na Ustawie o cudzoziemcach. Postępowania przed Strażą Graniczną są złożone i wymagają indywidualnej analizy prawnej. Artykuł nie stanowi porady prawnej.)